Topstukken

Wat moet ik nog zeggen over archiefonderzoek? Laatst zei iemand dat ik me dan wel in een snoepwinkel zou wanen. Soms lijkt het daar wel op, en vandaag leverde onderzoek in het Gelders Archief een paar topvondsten op, althans in mijn opvatting. Nog leuker wordt het, als je nog zelf in de pakken papier mag bladeren. Ik vrees de dag dat je alleen nog onderzoek via het internet kunt doen. De geur van en het gevoel bij archiefstukken laat zich niet vangen in foto’s.

Momenteel concentreert zich mijn onderzoek rond de thema’s geschiedenis van de N18, van de markenverdelingen in de negentiende eeuw in de voormalige heerlijkheid Borculo en Willem Sluiter en de Achterhoek. In 2018 is het 350 jaar geleden dat de Eibergse predikant-dichter zijn beroemd geworden zinssnede publiceerde over de ‘achter-hoek’. De N18 krijgt, zoals de volgers van mijn twitteraccount en website kunnen weten, een opvolger in de vorm een nieuwe autoweg van Groenlo naar Enschede (‘Van Grolle naar Grolsch’), die onder Eibergen voor een groot deel over voormalige markengrond gaat. Bovendien is het dit jaar precies 180 jaar geleden dat in Eibergen een brug over de Berkel gebouwd werd, die beschouwd moet worden als het begin van de latere Twenteroute, de populaire benaming voor de N18. In december 1837 stortte de nieuwe brug bijna in als gevolg van een ongekende overstroming. Op beide gebeurtenissen kom ik in een afzonderlijk blog terug. Bij elkaar levert dat veel nieuw bronnenmateriaal op, dat de komende tijd nader bestudeerd gaat worden.

Wat dat onderzoek ook oplevert, zijn veel ‘bijvangsten’, die soms misschien nog niet direct een verhaal opleveren, maar die ik u ook niet wil onthouden. Veel archiefstukken zijn afkomstig uit de archieven van Rijkswaterstaat. Die bemoeide zich niet alleen met het water (Berkel), maar ook met wegen (voorgangers N18, Berkelbrug), gebouwen (w.o. kerken), vandaar de term ‘Waterstaatskerken’. Ook in onze regio hebben veel Waterstaatskerken gestaan, waaronder in Rietmolen:

Details van een ontwerp van Waterstaatsarchitect Dibbets voor de kerk van Rietmolen, 1834. (NA, 4WID, inv.nr. 202)

Maar mooier en vanuit een historisch oogpunt belangrijker vind ik de constructietekening en een plattegrond van de kerk van Gelselaar uit 1840. Daarmee is die kerk alsnog gedocumenteerd. Kennelijk is het de bedoeling nog geweest de oude middeleeuwse kapel en latere (vanaf 1616) gereformeerde kerk te behouden. Maar daarvan heeft men al snel afgezien. In 1841 werd de eerste steen gelegd voor het huidige gebouw.

Constructietekening van Waterstaatsarchitect T. Buerink van de kerk van Gelselaar uit 1840. De tekening van het koor wekt de indruk, dat dit voorzien was (of ooit geweest is) van gewelven. (GldA, 0108, RWS, inv.nr. 367)

Volgens de plattegrond was de kerk binnen de muren ruim 17 meter lang. Net als de moederkerk van Neede, waartoe Gelselaar tot de kerkhervorming in de heerlijkheid Borculo formeel behoorde, had de kerk een hoger koor en een lager schipdak. Het is wel een patroon dat je meer ziet, namelijk dat eerst het koor nieuw werd gebouwd en daarna het schip.

De plattegrond van de oude kerk van Gelselaar uit 1840, getekend door T. Buerink. Het is wel aannemelijk dat op de plaats van de preekstoel, in de vóórreformatorische tijd de locatie van het altaar, ooit een raam gezeten heeft.(GldA, 0108 RWS, inv.nr. 367).

Dan de kerk van Geesteren, ook daar waren dringende herstelwerkzaamheden nodig, en ook daar danken we aan de bemoeienis van Rijkswaterstaat dat zowel een constructietekening als een plattegrond bewaard gebleven zijn. De beide oude zijkapellen, die van vóórreformatorische herkomst moeten zijn, vinden we er nog op getekend. Beiden zijn zo slecht, dat de ene gesloopt moet worden en de andere herbouwd.

De zuidzijde van de kerk van Geesteren, 1836. De Waterstaatsarchitect adviseerde om kerk en koor onder één kap onder te brengen, zodat het plafond (!) in de kerk ook op gelijke hoogte kon blijven. Hij adviseerde om een van de ‘kapellen of vleugelgebouwen’, die beide bijna geheel vervallen waren, te herbouwen als consistoriekamer, en de ander te slopen en het afbraakmateriaal te hergebruiken voor het dichtmetselen van de muur tussen koor en te slopen kapel. (GldA, 0108, RWS, inv.nr. 246)
De plattegrond van de kerk van Geesteren, met de beide oude kapellen of ‘vleugelgebouwen’. Opvallend zijn de houten pilaren aan een zijde in de kerk (GldA, 0108, RWS, inv.nr. 246)

Als uitsmijter voor vandaag, een gedrukte tekening van een school en klaslokaal uit het tweede kwart van de 19de eeuw.

Exterieur van een schoolgebouw en een klaslokaal in het tweede kwart van de 19de eeuw. (GldA, 0108, RWS, inv.nr. 246)

Morgen (of later) meer.

Bennie te Vaarwerk