De Eibergse Berkelhaven

Berkelhaven Eibergen 2004
Het Eibergse haventje met de replica van de Berkelkraan, aangelegd en gebouwd in 2004.

In 2004 kreeg Eibergen na ruim 230 jaar zijn Berkelhaven aan de Whemerdijk terug. Weliswaar niet exact op de oude plek, want de bebouwing verhinderde dat. Het haventje werd gecompleteerd door een havenkraan, die een replica is van het exemplaar dat in de vroege negentiende eeuw in Lochem gestaan moet hebben. Maar de stad Eibergen heeft al eerder een kraan gehad. De oprichting van de tweede Berkelcompganie in 1769 leidde tot een zeker optimisme bij het toenmalige stadsbestuur over de economische kansen (om een moderne term te gebruiken) voor Eibergen. Kennelijk waren er hoge verwachtingen over de betekenis van de interregionale handel en de plaats van Eibergen daarin in het bijzonder door de oprichting van de Berkelcompagnie. Reden waarom de plaatselijke overheid het wel aandurfde de kosten voor het aanbrengen van de haveninfrastructuur voor zijn rekening te nemen, zoals blijkt uit de stadsrekeningen vanaf 1771. In die jaren werd de Whemerdijk opgehoogd en aan het eind ervan werd een kraan geplaatst. In 1771 vermeldde de rekening een past van 41 gulden en 6 stuivers voor “den kraan op den zoogenaamden Weemerdijk”. De pacht bracht dat jaar nog 1 gulden en 7 stuivers op. Het volgende jaar gaf pachter H. ter Weeme al 9 gulden en 10 stuivers. In de volgende jaren ging het snel bergafwaarts: dalende pachtopbrengsten en stijgende onderhoudskosten. In 1773 moest er al 3 gulden en 15 stuivers voor een nieuw touw gegeven worden en in juli van dat jaar 10 gulden en 16 stuivers voor een nieuwe ketting. De kraan kon niet kostendekkend geëxploiteerd worden. Ook het gebruik dat de schippers ervan maakten viel tegen, zodat Ter Weeme in 1774 nog maar 2 gulden aan pacht wilde geven. Na 1774 zijn er dan ook geen gegevens meer te vinden over de exploitatie van de havenkraan te Eibergen.

Berkelkaart Staring Eibergen
Detail van de Berkelkaart van Staring uit ca. 1845 (Gelders Archief)

Toelichting bij de kaart
Het weggetje langs de “R.C. Kerk”  is de nog bestaande Whemerdijk. Ten noorden daarvan bevindt zich een uitstulping in de Berkel, dat de haven geweest is. Daar werd in 1771 een kraan geplaatst. Op het kaartje zijn ook de oude en nieuw infrastructuur bij de Berkelovergang in Mallem goed zichtbaar. De nieuwe brug over de Berkel werd gebouwd in 1837. Een belangrijke rol bij de totstandkoming was weggelegd voor de Eibergse textielfabrikant Bouquié, die op de noordoever een fabriek had gebouwd. Deze fabriek staat er nog steeds. De oude route richting Haaksbergen en Neede ging echter over de Polbrug en dan ten oosten van de fabriek langs de Schephorst (Joodse begraafplaats) en vandaar verder Mallem in. De nieuwe route naar Twente werd pas in de jaren ’50  van de 19de eeuw aangelegd. Op de kaart eindigt de nieuwe weg in een T-splitsing die links naar de huidige Vunderinkslaan liep, en rechts naar de huidige Rekkensebinnenweg. De oude route liep over het Wievenveld.

Eibergen: thuishaven van veel Berkelschippers
Het waren natuurlijk geen grote schuiten die de Berkel bevoeren. De rivier, smal, zeer bochtig, vaak ondiep en met vele lage bruggen, leende zich daar niet voor. Tussen Haarlo en Borculo en tussen Eibergen en Rekken op de zogenaamde Harinkhorst, waren beruchte ondiepten. Anderzijds om bijvoorbeeld onder lage bruggen door te komen werden de vaartuigen half vol water geschept.
Hoe hoger stroomopwaarts men kwam, hoe kleiner het tonnage was. Exacte cijfers hebben we eerst van W.C.A. Staring die hiernaar in de jaren ’40 van de negentiende eeuw een onderzoek heeft ingesteld. In 1844 voeren vier schippers uit Lochem met een “open somp” op de Berkel en elf Borculose schippers (H. Derksen, H. Schatten, J. Berenpas, A. Endeman, J. Mullers, A. ter Weeme, W. Schuizeman, A. Dinkelman, H. Schuurlink, H. Wormeester en F. Derksen). De Lochemers hadden respectievelijk 1 zomp van 7 ton, 1 van 9 ton en 2 van 10 ton. Bij de Borculoërs zakte het al af: 3 x 7 ton, 6 x 8 ton en 2 x 9 ton. Zoals te verwachten sloten de Eibergse schippers de rij. Maar liefst 52 schippers hadden hun thuishaven in de [gemeente] Eibergen. Daarvan hadden 33 schuiten een tonnage van 7 ton, 16 van 8 ton en 3 van 9 ton.
De replica van de Berkelzomp te Borculo is ontleend aan een tekening van W.C.A. Staring van een Vredense Berkelzomp die in hij december 1843 in Zutphen aantrof. Het was een zomp met een inhoud van 8 ton.